Tác giả: Wu Qiaoxi | 2025-06-02

Chiến lược viện trợ của Trung Quốc tại Đông Nam Á đang âm thầm chuyển hướng — từ những dự án hạ tầng quy mô lớn đầy hào nhoáng sang các sáng kiến nhỏ hơn, tập trung vào năng lượng xanh, giáo dục và sinh kế cộng đồng.

Một thập kỷ trước, Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của Trung Quốc từng được xem là bước đi táo bạo nhằm kết nối khu vực thông qua hệ thống cảng biển, đường sắt và đường cao tốc. Tuy nhiên, nợ nần gia tăng, nhiều dự án dang dở và sự hoài nghi ngày một lớn đang buộc Bắc Kinh phải nhìn lại.

Trong giai đoạn từ 2015 đến 2021, Trung Quốc là đối tác phát triển lớn nhất của khu vực, giải ngân trung bình khoảng 5,5 tỷ USD mỗi năm dưới hình thức tài chính phát triển chính thức.

Theo báo cáo của Viện Lowy (Úc) công bố vào tháng 3, phần lớn số tiền này được rót vào các dự án hạ tầng quy mô lớn.

Trung Quốc hiện tham gia vào 24 trong tổng số 34 dự án hạ tầng tỷ đô trong khu vực.

Tuy nhiên, tỷ lệ hoàn thành tổng thể chỉ đạt 33%, và các quan chức đã hủy bỏ 5 dự án trị giá tổng cộng 21 tỷ USD, bao gồm cả các tuyến đường sắt ở Thái Lan và Philippines.

Ngoài ra, 3 dự án khác với tổng trị giá 5 tỷ USD có dấu hiệu bị đình trệ hoặc bỏ hoang — cho thấy rõ hạn chế của mô hình chi tiêu xa xỉ, theo nhận định của báo cáo.

Từng được ca ngợi là bản thiết kế vĩ đại để kết nối thế giới, Sáng kiến Vành đai và Con đường giờ đây liên tục bị phủ bóng bởi tình trạng bỏ dở, nợ chồng chất, tham nhũng và tranh cãi môi trường.

“BRI đã chuyển từ một công cụ tiêu thụ thặng dư sang vai trò nhà tài trợ cho các dự án hạ tầng lớn,” chuyên gia Zhang Junhua, một cộng sự cấp cao tại Viện Nghiên cứu châu Á châu Âu, viết trong một báo cáo năm ngoái.

“Dù đã giảm bớt tham vọng kinh tế, nhưng BRI vẫn là công cụ chính trị phục vụ [Chủ tịch Trung Quốc] Tập Cận Bình,” ông nhận định thêm.

Sự điều chỉnh này không chỉ mang tính quốc tế. Nó còn phản ánh cả những khó khăn kinh tế trong nội địa Trung Quốc.

Năm 2024, Trung Quốc ghi nhận lần đầu tiên kể từ năm 1998 dòng vốn đầu tư nước ngoài rút ròng khỏi quốc gia này. Khủng hoảng bất động sản, nợ công địa phương ngày càng tăng và đà phục hồi kinh tế hậu đại dịch yếu ớt đã khiến không gian tài khóa của Trung Quốc bị thu hẹp đáng kể.

Cùng lúc đó, làn sóng chỉ trích về cái gọi là “ngoại giao bẫy nợ” của Trung Quốc cũng gia tăng — khi nhiều nhà quan sát cho rằng Bắc Kinh dùng các khoản vay hạ tầng để gây ảnh hưởng, nhất là khi các quốc gia đi vay không đủ khả năng trả nợ.

'Nhỏ nhưng đẹp'

Đáp lại, Bắc Kinh đã có sự điều chỉnh. Từ năm 2019, Trung Quốc chuyển hướng sang các dự án được gọi là “nhỏ nhưng đẹp”: chi phí thấp hơn, ít rủi ro hơn và tập trung vào tính bền vững trong cộng đồng.

Những dự án này có ngân sách và mức độ rủi ro thấp hơn, được đánh giá là gần gũi hơn với nhu cầu thực tế của các cộng đồng địa phương.

Tuy nhiên, việc chuyển hướng sang các dự án “nhỏ nhưng đẹp” không đồng nghĩa với việc niềm tin sẽ sớm được khôi phục.

Sau trận động đất ở Myanmar năm 2025 làm ảnh hưởng đến Bangkok, toà nhà duy nhất bị sụp đổ là Trụ sở Kiểm toán — do Tập đoàn Cục số Mười Đường sắt Trung Quốc xây dựng — một lần nữa khiến dư luận đặt dấu hỏi về chất lượng kỹ thuật xây dựng của Trung Quốc.

Một thách thức căn bản hơn nằm ở logic chính trị đằng sau viện trợ của Bắc Kinh.

Không giống như mô hình viện trợ dài hạn, mang tính thể chế hoá của Nhật Bản tại Đông Nam Á, “mục tiêu của viện trợ Trung Quốc thường mang đậm màu sắc chính trị và chiến lược,” học giả Đài Loan Pei-Hsiu Chen chia sẻ với tạp chí Focus.

Trước bối cảnh suy thoái kinh tế hiện tại, viện trợ đối ngoại của Trung Quốc “giảm sút cả về số lượng và thay đổi về chất lượng,” ông nói.

Nếu Trung Quốc không thể thiết lập được cơ chế đối thoại minh bạch, hợp tác đồng xây dựng và phân chia lợi ích với các xã hội địa phương, họ sẽ khó thoát khỏi chỉ trích rằng viện trợ chỉ là “dự án đánh bóng hình ảnh,” ông Chen cảnh báo.

Khả năng thay đổi mô hình quản trị và cách thức vận hành địa chính trị của Trung Quốc trong tương lai sẽ là yếu tố quyết định tính bền vững cho hoạt động viện trợ đối ngoại của nước này.

Tương lai của viện trợ phát triển Trung Quốc tại Đông Nam Á không chỉ phụ thuộc vào nguồn lực tài chính, mà còn nằm ở khả năng xây dựng niềm tin và thích ứng với cục diện địa chính trị đang đổi thay.

[Phần I trong loạt bài viết gồm 4 phần về Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc tại Đông Nam Á.]