Tác giả: Shirin Bhandari | 2025-04-25

“Bật đèn lên”, Rolly Dela Cruz, 42 tuổi, nói khi anh và bạn đồng hành lên chiếc banca — một loại thuyền gỗ hẹp có hai phao cân bằng. Mặt trời gần lặn nhưng họ vẫn ra khơi, hy vọng kiếm được mẻ cá đủ nuôi sống gia đình và bán lại phần dư cho hàng xóm trên đảo Pag-asa (còn có tên đảo Thị Tứ, phía Trung Quốc gọi là đảo Zhongye).

Pag-asa — có nghĩa là “hy vọng” trong tiếng Tagalog — là một trong những đảo tự nhiên lớn nhất ở quần đảo Trường Sa (tên tiếng Anh là Spratlys). Thuộc địa phận thị trấn Kalayaan, tỉnh Palawan, đảo này do Philippines chiếm giữ từ năm 1974.

Do vị trí chiến lược, nguồn lợi thủy sản phong phú và tiềm năng về năng lương, quần đảo Trường Sa là mục tiêu tranh chấp của nhiều quốc gia, trong đó có Trung Quốc. Nước này tuyên bố có chủ quyền lịch sử đối với khu vực nói trên bằng công bố về “đường chín đoạn”.

Mặc dù Tòa Trọng tài Thường trực đã bác bỏ yêu sách chủ quyền của Trung Quốc đối với phần lớn khu vực Biển Đông vào năm 2016, những căng thẳng vẫn không hạ nhiệt.

Trong quá trình bành trướng việc kiểm soát một cách hung hăng, Trung Quốc đã quân sự hóa các rạn san hô như Subi, Chữ Thập (tên tiếng Anh là Fiery Cross) và Vành Khăn từ giữa thập niên 1990. Các động thái này dẫn đến nhiều cuộc đối đầu trên biển Tây Philippines, đặc biệt là giữa tàu của tuần duyên Trung Quốc và ngư dân Philippines.

Dela Cruz chuyển đến Pag-asa năm 2021 khi vợ anh, một y tá, được phân công đến đơn vị y tế của đảo. Cuộc sống ở đây có sự pha trộn giữa yên bình và lo âu.

“Chúng tôi chỉ là ngư dân khai thác thủy sản với quy mô nhỏ”

“Dù anh có đi đến đâu thì cảnh sát biển Trung Quốc cũng theo sát”, cuối cùng, "anh cũng phải quen với việc đó thôi”. Dela Cruz cho biết như vậy khi chia sẻ trải nghiệm của mình với Focus, kể về những căng thẳng hàng ngày và những biến đổi môi trường đã ảnh hưởng đến cuộc sống của các ngư dân.

Pag-asa có khoảng 400 cư dân, khiến người ta có cảm giác thanh bình — đồng thời cũng có nhiều hạn chế. Người dân thường chỉ rời đảo một hoặc hai lần mỗi tháng bằng máy bay quân sự.

“Chúng tôi phải cẩn trọng; Trung Quốc theo dõi mọi động tĩnh của chúng tôi”, Dela Cruz nói. “Chúng tôi không có tàu tuần tra, trong khi các tàu Trung Quốc lớn hơn và được trang bị tốt hơn. Chúng tôi chỉ là ngư dân khai thác thủy sản với quy mô nhỏ”.

Tháng 6 năm ngoái, Quốc hội Trung Quốc đã thông qua một quy định, cho phép cảnh sát biển nước này bắt giữ người nước ngoài "xâm nhập” vùng biển tranh chấp lên đến 60 ngày mà không cần xét xử. Các tàu Trung Quốc thường xuyên quấy rối hoặc đâm vào tàu của Philippines tại các khu vực tranh chấp như bãi cạn Scarborough và bãi Cỏ Mây (tên tiếng Anh là Ayungin Shoal).

Việc khai thác thủy sản ở đây ngày càng khó khăn hơn.

“Có ít cá lắm. Chúng tôi phải đi xa bờ ít nhất 8 hải lý”, Dela Cruz nói. Anh cũng than phiền về những thiệt hại môi trường trên diện rộng và lưu ý: “Hầu hết san hô đều bị phá hủy, trắng xoá như bột, tình trạng này diễn ra ở mọi nơi quanh đảo”.

Tình trạng đánh bắt quá mức và suy thoái môi trường buộc người dân phải mạo hiểm để ra khơi xa hơn, tới những vùng biển nguy hiểm hơn.

San hô bị phá nát

Một nghiên cứu gần đây đã củng cố những quan sát của Dela Cruz. Từ tháng 3 đến tháng 7/2024, nhà sinh vật học Jonathan Anticamara thuộc Đại học Philippines - Diliman đã tiến hành một nghiên cứu cho thấy, gần 90% san hô quanh đảo Pag-asa đã chết.

“Hầu hết san hô nhỏ, phủ đầy tảo và bị tẩy trắng,” ông nói với Focus. “Đây là thiệt hại có tính lâu dài”.

Một trong những nguyên nhân của tình trạng này có thể liên quan đến các cồn cát gần đó như Sandy Cays 1, 2 và 3. Dù chưa có bằng chứng trực tiếp liên quan đến hoạt động cải tạo ở đây, Anticamara cho rằng việc các cồn cát tự nhiên có độ dốc lớn và không có tảo là điều bất thường.

San hô bị phá nát có thể là dấu hiệu về sự can thiệp con người, mặc dù có thể có yếu tố khác góp phần phá hủy các rạn san hô. Tuy nhiên, việc tiếp tục nghiên cứu và giám sát trở nên khó khăn do rủi ro an toàn, sau khi tàu tuần duyên Trung Quốc đâm vào xuồng cao su của nhóm nghiên cứu và phá hủy các thiết bị của họ.

Tình trạng tương tự cũng xảy ra tại bãi cạn Escoda (tên tiếng Anh là Sabina Shoal), cách Palawan 75 hải lý, gần bãi Cỏ Mây (Second Thomas Shoal) — đây cũng là một điểm nóng trong khu vực.

“Các ngư dân như dân du mục. Họ đánh bắt cạn kiệt thủy sản ở nơi này rồi chuyển đi nơi khác”, Anticamara nói. Nếu không có khu bảo tồn và biện pháp bảo vệ, chỉ còn cá nhỏ sống sót, ông cảnh báo.

Các tàu của dân quân biển Trung Quốc, thường được hộ tống bởi cảnh sát biển nước này, hoạt động quanh năm trong vùng biển Philippines. Số lượng tàu nước này có mặt trong khu vực đạt đỉnh vào cuối tháng 10 năm ngoái với 200 tàu quanh đá Vành Khăn, theo báo cáo của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS). Những đội tàu này thường xuyên xâm nhập những vùng đánh cá truyền thống của Philippines như Pag-asa, bãi Cỏ Rong (Recto Bank) và bãi cạn Scarborough.

Các hoạt động của họ đã tàn phá hệ sinh thái. Các tàu lớn đánh bắt liên tục và chuyển tôm cá lên các tàu mẹ, tờ Philstar đưa tin ngày 16/4.

Nạn đánh bắt trộm của Trung Quốc

Ngư dân Trung Quốc thường xuyên đánh bắt những loài có nguy cơ tuyệt chủng, như trai khổng lồ, cá mó xù Napoleon và san hô quạt, cũng theo Philstar. Chân vịt cải tiến của họ đã phá nát các rạn san hô. Tàu cá Trung Quốc còn được cho là đánh bắt cả cá heo, rùa và cá mập. Hậu quả là hệ sinh thái biển bị quét sạch, rất ít khả năng phục hồi.

Sự trả giá về khía cạnh môi trường là rất lớn.

Ông Albert Dela Cruz, thuộc Ủy ban Biến đổi Khí hậu Philippines (không có quan hệ với ngư dân Rolly) cho biết, Trung Quốc đã san phẳng 12.000 ha san hô tại đá Khúc Giác (tên tiếng Anh là Rozul Reef) và bãi Escoda vào năm 2024, Philstar đưa tin. Tờ này cũng trích phát biểu của nhà hải dương học Deo Florence Onda thuộc Đại học Philippines, cho rằng những tổn thất nghiêm trọng cũng xảy ra tại bãi cạn Scaborough (Philippines gọi là Bajo de Masinloc) và khu vực Kalayaan.

Công ty phân tích Hà Lan Elsevier ước tính, hệ sinh thái của rạn san hô có giá trị 353.429 USD (tương đương 20 triệu PHP) mỗi hecta mỗi năm. Như vậy, thiệt hại tại Rozul và Escoda có thể lên đến 216 tỷ PHP (3,82 tỷ USD) mỗi năm.

Năm 2021, cựu giám đốc Cục Thủy sản Philippines Asis Perez từng phát biểu rằng, Philippines mất 7,2 triệu kg cá mỗi tháng vì nạn đánh bắt trộm từ Trung Quốc — tương đương ít nhất 8,64 tỷ PHP (152,5 triệu USD) tổn thất hàng năm, Philstar đưa tin.

Nguồn cá đang suy giảm một cách nghiệm trọng. Viện Sinh học thuộc Đại học Philippines ước tính sản lượng cá ở biển Tây Philippines đã giảm 60–80% do thiệt hại sinh thái và điều kiện bất lợi, dù không đưa ra mốc thời gian cụ thể.

Dấu chân sinh thái của Trung Quốc tại vùng biển Philippines vẫn tiếp tục lan rộng, trong khi việc giám sát các hoạt động của nước này ngày càng khó khăn.

“Không chỉ vì người dân Philippines mà còn vì toàn bộ người dân khu vực Đông Nam Á”, Anticamara nói, vì biển Tây Philippines là một hệ sinh thái chung.

Nếu không có nghiên cứu và bảo tồn một cách bền vững, khu vực này có thể mất tất cả, ông nhấn mạnh.

Khi những ngư dân như Rolly Dela Cruz tiếp tục công việc ra khơi hàng đêm dưới sự theo dõi của các tàu tuần tra nước ngoài, họ không chỉ đánh cá để mưu sinh — mà còn để bảo tồn cả một hệ sinh thái biển.