Nguồn: Focus và AFP | 2025-06-05

Từ Đài Bắc đến Washington, các nhà lãnh đạo và người dân đã tưởng nhớ các nạn nhân vụ thảm sát Thiên An Môn 36 năm trước, bất chấp những nỗ lực tẩy xóa lịch sử của Trung Quốc.

Ngày 4/6/1989, quân đội và xe tăng Trung Quốc đã giải tán cưỡng bức những người biểu tình ôn hòa do các sinh viên lãnh đạo khỏi quảng trường Thiên An Môn. Họ biểu tình để kêu gọi dân chủ, cải cách chống tham nhũng và thêm quyền tự do chính trị.

Con số chính xác về người chết vẫn là ẩn số, ước tính từ vài trăm đến hơn 1.000 người.

Ở Trung Quốc, cuộc đàn áp đẫm máu này vẫn là chủ đề cấm kỵ -- không có trong sách giáo khoa và bị kiểm duyệt trên mạng.

Bên ngoài Trung Quốc, các nhà lãnh đạo và nhà hoạt động trên thế giới đang nỗ lực để sự thật này được ghi nhớ.

"Hôm nay, chúng ta tưởng nhớ lòng dũng cảm của những người Trung Quốc đã bị sát hại khi họ đang cố gắng thực hiện các quyền tự do cơ bản của mình, cũng như những người đang phải chịu sự đàn áp khi họ đòi trách nhiệm và công lý cho sự kiện ngày 4/6/1989", Ngoại trưởng Hoa Kỳ Marco Rubio chia sẻ trong một tuyên bố.

"Thế giới sẽ không bao giờ quên" những gì đã xảy ra vào ngày 4/6, ngay cả khi Bắc Kinh "tích cực hòng kiểm duyệt sự thật", ông nói.

Bắc Kinh gọi bài phát biểu của Rubio là một "cuộc tấn công" vào Trung Quốc. Bộ Ngoại giao nước này cho biết, họ đã "gửi điện phản đối chính thức".

Website của Bộ Ngoại giao và các phương tiện truyền thông nhà nước Trung Quốc không nhắc đến công điện phản đối. Tuy nhiên, báo chí Đài Loan đã đăng tải thông tin này.

Các nhà cai trị cộng sản Trung Quốc từ lâu đã cấm đề cập về cuộc đàn áp. Những người kiểm duyệt xóa mọi đề cập trực tuyến, và các hãng truyền thông nước ngoài được cảnh báo không đưa tin về ngày kỷ niệm.

Hôm 4/6, AFP đã thấy cảnh sát tại lối vào nghĩa trang Wan'an ở phía Tây Bắc Kinh, được biết là nơi chôn cất các nạn nhân trong cuộc đàn áp. Binh lính đứng gác ở một số ngã tư dẫn vào quảng trường Thiên An Môn trên đường Chang'an, một đại lộ được kiểm soát nghiêm ngặt quanh năm.

Tối 4/6, một hàng xe buýt và một xe nâng người đã chặn một phần các màn hình ở các đại sứ quán Đức và Canada. Các màn hình này hiển thị hình ảnh những ngọn nến -- một biểu tượng thường dùng để tưởng nhớ các nạn nhân Thiên An Môn.

Ký ức, phản kháng và kiểm duyệt

Đài Loan là nơi nói tiếng Hoa duy nhất vẫn còn tổ chức lễ tưởng niệm ngày 4/6 một cách công khai và quy mô lớn. Các nhà lãnh đạo và người dân đều tham gia buổi tưởng niệm này.

Cũng như Rubio, Tổng thống Lại Thanh Đức hứa sẽ bảo vệ ký ức về các nạn nhân cuộc đàn áp.

"Các chính quyền độc tài thường chọn cách im lặng và quên đi lịch sử; các xã hội dân chủ chọn cách gìn giữ sự thật và từ chối lãng quên những người đã đóng góp cho lý tưởng nhân quyền và ước mơ của họ", ông Lại đăng trên Facebook.

Bất chấp trời mưa, nhiều người dân Hong Kong đang sống tại Đài Bắc đã cầm ô và nến để tưởng niệm.

Buổi cầu nguyện diễn ra trên nền bài hát "Hoa tự do" dành riêng cho vụ Thiên An Môn. Những người tham gia đã cùng hát trong mưa: "Dù mưa có nặng hạt đến đâu, tự do vẫn cứ nở hoa".

Tại Hong Kong, công viên Victoria từng là nơi tổ chức những buổi tưởng niệm Thiên An Môn công khai lớn nhất thế giới.

Tuy nhiên, từ khi Luật An ninh Quốc gia được ban hành năm 2020, người Hong Kong không còn được phép công khai tưởng niệm ngày 4/6.

Chow Hang-tung, một nhà hoạt động Hong Kong đang bị giam cầm, người từng giúp tổ chức các buổi cầu nguyện hàng năm thu hút hàng chục nghìn người, bắt đầu tuyệt thực trong 36 giờ từ ngày 4/6.

Trong một bài đăng trên mạng xã hội, Chow cho biết, bà tuyệt thực để "kỷ niệm ngày này và khẳng định lại cam kết của chúng tôi". Bà gọi các nhân viên an ninh quốc gia là "những 'tên tội phạm' thực sự" và yêu cầu chính quyền xin lỗi vì đã bỏ tù bà một cách "sai trái".

"Lịch sử cho chúng ta thấy [lời xin lỗi] có thể sẽ mất rất nhiều thời gian -- Những người mẹ Thiên An Môn đã chờ đợi 36 năm và vẫn chưa nhận được bất kỳ lời xin lỗi nào", bà nói.

Cảnh sát đã tuần tra công viên Victoria và vịnh Causeway bao quanh công viên vào đêm 4/6, thường xuyên chặn giữ và đưa người dân đi khỏi khu vực.

Theo BBC, một người đàn ông mặc áo có khẩu hiệu "Hãy hồi phục [vụ đàn áp tại Quảng trường Thiên An Môn] ngày 4/6" đã bị cảnh sát đưa đi khỏi công viên.

Một số nhà hoạt động vì dân chủ nói với Reuters rằng, họ đã bị cảnh sát an ninh quốc gia gọi nhiều lần trong tuần qua và bị những người lạ mặt theo dõi ở nơi công cộng -- những hành động mà theo họ, là sự hăm dọa của chính quyền.

Dùng AI để tẩy xóa lịch sử

Các bản hướng dẫn kiểm duyệt bị rò rỉ từ các công ty công nghệ Trung Quốc cho thấy, Bắc Kinh đang tăng cường nỗ lực tẩy xóa vụ thảm sát khỏi ký ức của công chúng.

Theo các tài liệu mật mà Đài Phát thanh Truyền hình Úc (ABC) có được, các nền tảng như Douyin (phiên bản tiếng Trung của TikTok) được yêu cầu xóa mọi nội dung đề cập hoặc hình ảnh liên quan đến cuộc đàn áp này, gồm cả những nội dung mang tính biểu tượng.

Một bản hướng dẫn vào năm 2022 đã gọi bức ảnh biểu tượng "Tank Man" là "phản nghịch", và cảnh báo rằng, các ví von dụ trực quan như "một quả chuối và bốn quả táo xếp thành một hàng" có thể bị trí tuệ nhân tạo (AI) phát hiện.

"Ngay cả khi bạn thay thế hình ảnh người đàn ông trước xe tăng bằng chuối và táo, thuật toán vẫn nhận ra được mô hình", tiến sĩ Lennon Chang, một học giả về rủi ro mạng từ đại học Deakin tại Victoria, Úc, nói với ABC.

Hiện nay, AI hỗ trợ kiểm duyệt theo thời gian thực bằng các công cụ như thị giác máy tính và xử lý ngôn ngữ. Nội dung được các hệ thống này đánh dấu sẽ bị đánh giá qua nhiều lớp bởi con người, thậm chí nến và hoa cũng bị cấm vì ám chỉ sự tưởng nhớ.

"Điều này không thay đổi bản chất của kiểm duyệt, mà nó giúp kiểm duyệt gắt gao hơn", Chang nói. "Nếu kiểm duyệt vẫn tiếp tục và được AI hỗ trợ nhiều hơn, các thế hệ tương lai của chúng ta có thể sẽ không biết điều gì đã xảy ra. Nó tạo ra một thế giới giả tạo -- một lịch sử giả tạo."