Bài viết của Jarvis Lee | 2025-06-27

Các dự án thuộc Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của Trung Quốc tại Đông Nam Á đang làm dấy lên lo ngại rằng chúng có thể đang góp phần làm suy yếu tiến trình dân chủ trong khu vực.

Tháng 1/2025, Thái Lan thông báo đã hoàn thành 36% giai đoạn đầu tiên của tuyến đường sắt cao tốc Trung Quốc – Thái Lan, với kế hoạch đưa vào vận hành hoàn toàn vào năm 2030.

Dự án này được định hướng giúp Thái Lan trở thành trung tâm hậu cần khu vực. Người phát ngôn chính phủ, ông Jirayu Houngsub, gọi đây là “cơ hội để Thái Lan kết nối với nền kinh tế toàn cầu.”

Tuy nhiên, dự án trọng điểm này – cũng như nhiều sáng kiến có sự hậu thuẫn từ Trung Quốc khác – đã vấp phải nhiều tranh cãi ngay từ khi khởi động.

Những trì hoãn do vướng mắc tài chính, bất đồng về thiết kế và tác động từ đại dịch COVID-19 đã khiến tiến độ bị chậm gần một thập kỷ, gây ra làn sóng bất bình trong công chúng.

Các nhà phê bình đặt câu hỏi liệu Đảng Vì nước Thái (Pheu Thai) cầm quyền có đang lợi dụng dự án này để phân bổ lợi ích kinh tế cho các đồng minh chính trị, qua đó thắt chặt mối quan hệ với các nhóm thế lực địa phương và giới tài phiệt.

Ông Prem Singh Gill, thành viên Đảng Nhân dân Thái Lan đối lập, đã chỉ trích dự án trong cuộc phỏng vấn với tờ Focus.

“Các hợp đồng xây dựng, quyền phát triển đất gần các ga tàu tương lai và các vị trí cố vấn đã được phân bổ một cách có tính toán nhằm củng cố mạng lưới bảo trợ,” ông nói.

Ông cho biết các dự án quy mô lớn thường được quyết định “thông qua các cuộc đàm phán sau cánh cửa đóng kín giữa các lãnh đạo chính trị và giới doanh nhân, qua mặt quốc hội và không thông qua tham vấn công chúng.”

Ông mô tả dự án đường sắt cao tốc này là ví dụ điển hình cho việc “lời hứa đầu tư từ Trung Quốc đã tạo ra một cấu trúc ra quyết định song song – đôi khi lấn át – các thể chế dân chủ chính thức.”

Tham nhũng lan rộng

Vượt ra ngoài Thái Lan, Campuchia – quốc gia gắn bó chặt chẽ với BRI – được xem là nước Đông Nam Á chịu ảnh hưởng sâu sắc nhất từ Trung Quốc

Theo Chỉ số Trung Quốc 2024 do tổ chức phi lợi nhuận Doublethink Lab có trụ sở tại Đài Loan công bố, Campuchia xếp thứ hai toàn cầu, chỉ sau Pakistan, về mức độ ảnh hưởng của Trung Quốc, đặc biệt trong lĩnh vực chính trị nội bộ, công nghệ và thực thi pháp luật.

Tiến sĩ Trần Kiến Phu, phó giáo sư khoa Ngoại giao và Quan hệ quốc tế, Đại học Tam Khang, viết trên Tạp chí Nghiên cứu Quốc tế Đài Loan năm 2023 rằng dòng vốn Trung Quốc đã tràn vào Phnom Penh, chi phối thị trường bất động sản, du lịch, khu công nghiệp và lĩnh vực năng lượng của thủ đô này.

Dòng tiền này đã làm trầm trọng thêm “tình trạng tham nhũng trong giới chức địa phương khi các doanh nhân Trung Quốc hối lộ qua các mối quan hệ cá nhân hoặc tiền mặt,” ông viết.

Tại Sihanoukville, làn sóng đầu tư từ Trung Quốc đã biến một làng chài yên bình trở thành trung tâm lừa đảo trực tuyến và rửa tiền, dẫn đến tỷ lệ tội phạm gia tăng và tình hình an ninh công cộng ngày càng xấu đi, ông chỉ rõ.

Sau khi dòng vốn Trung Quốc rút khỏi, thành phố rơi vào cảnh các công trình xây dựng bị bỏ hoang, giá cả leo thang và làn sóng bất mãn trong xã hội ngày càng lớn.

Myanmar là một ví dụ đáng lo ngại khác.

Bất chấp nội chiến đang diễn ra, Trung Quốc vẫn tiếp tục thúc đẩy dự án Hành lang Kinh tế Trung Quốc – Myanmar (CMEC), kéo dài hơn 1.000 km từ cảng Kyaukphyu ven biển đến biên giới Trung Quốc, với tổng vốn đầu tư hơn 15 tỷ USD.

Tuy nhiên, chiến sự đã làm gián đoạn tiến độ xây dựng. Hiện nay, dự án mới chỉ đạt được tiến triển tại Kyaukphyu và một số hạng mục kết nối nhỏ.

CMEC gắn liền với các hoạt động thương mại lớn hơn của Trung Quốc tại Myanmar, bao gồm khai thác tài nguyên thiên nhiên – vốn bị cáo buộc là nguyên nhân gây hại môi trường và góp phần nuôi dưỡng nền kinh tế chiến tranh tại quốc gia này.

Một bài báo đăng trên The Pacific Review vào tháng 5/2024 cho biết trong giai đoạn hỗn loạn chính trị sau đảo chính tại Myanmar, nhiều công ty Trung Quốc đã tiến hành các hoạt động khai thác trái phép, thậm chí là bất hợp pháp, không có sự giám sát đầy đủ, gây phẫn nộ trong dư luận.

Siết chặt quyền tự do dân sự

Một báo cáo năm 2021 của Viện Brookings (Hoa Kỳ) cảnh báo rằng khi Trung Quốc đẩy mạnh phát triển hạ tầng tại Đông Nam Á, “tình trạng tham nhũng và sự thao túng của giới tinh hoa ngày càng gia tăng.”

Báo cáo cũng nêu rõ việc Bắc Kinh “xuất khẩu công cụ giám sát kỹ thuật số và các cẩm nang chính sách được điều chỉnh để dễ áp dụng” đã khiến “các nhà lãnh đạo phi dân chủ, đặc biệt tại Đông Nam Á, dễ dàng hơn trong việc siết chặt quyền tự do dân sự.”

Khi Trung Quốc tiếp tục gia tăng ảnh hưởng trong lĩnh vực hạ tầng và kinh tế tại Đông Nam Á, việc cân bằng giữa thu hút vốn đầu tư nước ngoài và bảo vệ thể chế dân chủ đang trở thành thách thức ngày càng lớn đối với các nhà lãnh đạo khu vực và các tổ chức xã hội dân sự.

[Phần IV trong loạt bài gồm 4 phần về Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc tại Đông Nam Á]